Greindin sem glutraðist niður. Vísinda- og menningarkreppan. II: Greindarpróf, arfur og umhverfi

Mikill styrr hefur staðið um notkun greindarprófa. T.d. skrifaði norski sálfræðingurinn, Jan Ewald Smedslund (f. 1929) á áttunda áratugi síðustu aldar, grein með nafninu: „Hví ég nota ekki greindarpróf“ (Hvorfor jeg ikke bruker intelligenstester). Hann óttaðist, að greindarpróf hefðu hlutgervingu hins prófaða í för með sér. Fyrrgreindur Carl Liungman gerði létt grín að ýmsum spurningum í greindarprófunum.

Tölfræðileg undirstaða greindarprófanna er bjölludreifingin, sem segir, að mælingar á eiginleikum manna (psychometrics) dreifist samkvæmt ákveðnu lögmáli, þannig að langflestir mælast um miðju. Á blaði lítur dreifingin út eins og bjalla. Hana mætti líka kalla eðlisdreifingu (normal distribution). Við greindarmælingar fær kjörmiðlungurinn 100. Það er kallað greindarvísitala 100. Staðalfrávik eru svo ákveðin frá þessari tölu. Getur verið 10 eða 15 eftir atvikum. Vísitalan 115 væri því einu staðafráviki yfir meðalgreind, 85 undir.

Upphaflega voru greindarpróf samin í byrjun síðustu aldar í Evrópu til að greina nemendur, sem ekki ættu erindi í skóla. Svissneski sálfræðingurinn, Jean Piaget, sem áður er nefndur til sögu, og frönsku sálfræðingarnir, Alfred Binet (1857-1911), og Theodore Simon (1873-1961), lögðu fyrstir gjörva hönd á þróun prófanna.

Í Bandaríkjum Norður-Ameríku, við Stanford háskólann, tók Lewis Terman (1877-1956) við boltanum. Útgáfa hans, kölluð Stanford-Binet, var síðar endurbætt í samstarfi við Maud A. Merrill (1888-1978). Sú útgáfa, Terman-Merrill, var víða lögð til grundvallar staðfæringum á upphaflega prófinu, t.d. í Noregi og á Íslandi. Á Íslandi er prófið kennt við Matthías Jónasson (1902-1990), í daglegu tali kallað Matthíasarprófið.

Þróun prófanna hélt áfram. Trúlega er greindarpróf rúmensk-bandaríska sálfræðingsins, David Wechsler (1896-1981), algengasta greindarpróf á Vesturlöndum, Ísland meðtalið. Það nær til allra aldurskeiða. Sögulegur greinarmunur er gerður á greindarprófum og öðrum prófum eins og hæfileikaprófum og taugasálfræðilegum prófum. En öll mæla þau greind í víðasta skilningi.

Þrætunum um eðli greindarinnar er hvergi nærri lokið. En handhæg skilgreining er: Greind er það, sem mælist á greindarprófum. Til hægðarauka styðst ég í framhaldinu við þá skilgreiningu.

Norski sálfræðingurinn, Olav Storsve og félagar, segja: „Það er ítrekuð og þaulrannsökuð staðreynd, að góð fylgni sé á milli greindarprófa, enda þótt inntak þeirra sé afar frábrugðið [frá prófi til prófs]. Þeir, sem standa sig vel á t.d. Raven myndgreiningaprófi (Raven matrices), sýna einnig góða frammistöðu á WAIS [Wechsler greindarprófi fyrir fullorðna]. Prófþættir Wechsler prófanna hafa einnig [tölfræðilega] fylgni við hvern annan. Þáttgreining [factor analysis] mismunandi prófa sýnir oft og tíðum almennan greindarþátt (general intelligence), svo og nokkra sérstaka hæfniþætti.“

Bandaríski sálfræðingurinn, Arthur Jensen, sem fyrr er nefndur til sögu, skrifaði árið 1969 gagnmerka grein í Harvard Educational Review með titlinum; „Hversu mikið getum við aukið greind og frammistöðu i námi“ (How Much Can We Boost IQ and School Achievement). Arthur kynnti niðurstöður greindarmælinga í Bandaríkjunum, sem sýndu fram á talverðan mun á meðalgreindarvísitölu hvítra og svartra manna. Meðaltal blökkumanna reyndist um 15 stigum lægra en hvítra.

Arthur fjallaði í grein sinni einnig um sérstaka örvunarkennsluskrá (Head start) fyrir blökkubörn úr fátækrahverfum. Hún var þáttur í aðgerðaáætlun Lyndon Baines Johnson (1908-1973), forseta, gegn fátækt. Áætlunin var sett á koppinn 1965. Árangurs var beðið með eftirvæntingu. Menn fýsti m.a. að varpa ljósi á þýðingu greindar fyrir nám, svo og áhrif umhverfis og örvunar á greindarþroska og nám. Að þessu leyti er árangurinn umdeildur eins og við mátti búast. Ofstækið keyrði um þverbak, m.a. með hótunum um líflát. Arthur var á tímabili skipuð sveit lífvarða.

En Arthur velkist ekki í vafa um eðli greindarinnar, frekar en formæður og -feður Íslendinga, sem sögðu: „Fjórðungi bregður til fósturs.“ Það er býsna nálægt lagi, samkvæmt áratuga rannsóknum á greind. Arthur telur greind erfast að 80% eða hér um bil.

Umfangsmiklar rannsóknir bandarísku sálfræðinganna, Sandra Wood Scarr (1936-2021) og Richard A. Weinberg (f. 1943), studdu niðurstöður Arthur. Þær benda nefnilega sterklega til, að enda þótt ung börn þeldökkra svari vel örvun í fóstri hjá hvítum fósturfjölskyldum í æsku, hnígi greindarþroski þeirra á unglingárum að meðalgreind kynþáttarins (regression).

(Það má til fróðleiks geta þess, að í anda „Head start“ sendu stjórnendur Kaupmannahafar árið 2017 strákaskussa í sumarbúðir (DrengeAkademiet) við mikla hrifningu þáverandi forsætisráðherra, Lars Lökke Rasmussen. Þar fengu þeir ofurkennslu (turbo-kursus) til að hressa uppá lærdóminn. Allt kom fyrir ekki í því efni, en útsvarsgjaldendur urðu 20 (dönskum) milljónum fátækari.

Rannsóknir Arthur voru gerðir í Bandaríkjunum, en enski sálfræðingurinn, Richard Lynn (1930), hefur manna mest rannsakað greind á síðustu áratugum. Hann hefur í grófum dráttum staðfest niðurstöður Arthur með tilliti til Bandaríkjanna.

Í alþjóðlegu yfirliti túlkar hann niðurstöður greindarmælinga af þróunarsálfræðilegum sjónarhóli. Hann hefur tekið að láni hugtakið „þjóðernisklasa“ (ethnic cluster) frá hinum kunna, ítalska erfðaþróunarfræðingi, Luigi Luca Cavalli-Sforza (1922-2018). Richard skiptir íbúum heimsins í tíu þjóðernis- eða kynhópa (racial groups). Einna athyglisverðastur er klasinn, sem tekur til íbúa Norður-Afríku, Indlands, Miðausturlanda og Pakistans (NIMP).

Umfangsmiklar greindarmælingar hafa verið gerðar um allan heim með greindarprófum, sem samin voru fyrir Evrópubúa. Engu að síður hefur það komið í ljós, að Austur-Asíubúar (Kínverjar, Japanar og Kóreumenn) standa sig best. Meðalgreindarvísitala þeirra er 106, bleikskinna 100, blökkumanna í Bandaríkjunum 85, og 70 hjá blökkumönnum sunnan Sahara i Afríku.

Ofangreindur erfðaklasi, NIMP, hefur verið mældur víða. Meðalgreindarvísitala þessa hóps er á bilinu 84-92, hæst í Bretlandi. Þó er þar að finna athyglisverðan undirklasa, þ.e. Gyðinga, sem fluttu frá Mið- og Norður Evrópu til nútíma Ísrael, Askenasí (Ashhenaim). Meðalgreind í þeim undirklasa er 103. Dreifing (range) mælinga á þessum hópi í Bandaríkjunum og Bretlandi er 107 til 115.

En aðlögun í þróun greindarinnar sést greinilega. T.d. mælist rýmisgreind frumbyggja Ástralíu, að meðaltali 119, enda þótt almenn greind mælist, að meðaltali, um 62. Svipuð afbrigði greindar má sjá hjá skógarnegrum (bushmen) í Afríku. Mæld greind þeirra er 54, að meðaltali – áþekk meðalgreind átta ára gamals barns á Íslandi – en engu að síður stinga þeir fullorðnum Íslendingum ref fyrir rass, þegar meta skal raunstærð hluta í fjarlægð. Sama gera bandarískir blökkumenn með tilliti til skilnings á hrynjandi. Inúítar (Eskimóar) eru okkur langtum fremri í myndminni, mælast 106. Svo það er margt skrítið í greindinni, ekki síður en kýrhausnum.

Almennt sýna mælingar, að Austur-Asíubúar og blökkumenn skipa sér í sitt hvort hornið með tilliti til greindar og fjölda annarra þátta, þar sem mældur er þroski, manngerð, æxlun og félagskipan. Mæld eru 60 atriði.

Greindin sem glutraðist niður Vísinda- og menningarkreppan. I: Hugtakið greind

(Þetta er fyrsti pistill í röð níu um efnið. Heimildalisti fylgir þeim síðasta.)

Endur fyrir löngu sat fjöldi áhugasamra sálfræðinema við Háskólann í Árósum og beið gestakennara frá Björgvin í Noregi, Kjell Raaheim (1930-2017), að nafni. Hann var á sínum tíma sálfræðinga fróðastur á Norðurlöndum um huga, skynbragð, vit og greind (intelligence). Mig minnir, að efni fyrirlestursins hafði verið skilningur á greind.

Um síðir birtist Kjell. Þá höfðum við beðið drykklanga stund. Prófessorinn sagði farir sínar ekki sléttar. Þegar hann settist í farkost sinn við Háskólann í Björgvin til að aka út á flugvöll, lét hann öllum illum látum og drap svo á sér.

Kjell baðaði út öngum, hafði ekki hundsvit á bílum. Þá bar þar að stráksa á hjóli, sem vildi grennslast fyrir um örvæntingu karls. Hjálpsamur var gutti. Bað sálfræðinginn snjalla að taka læsinguna af vélarhlífinni, stakk sér á kaf í vélarrúmið og kallaði að vörmu spori; „settu í gang.“ Og viti menn! Bíllinn rauk í gang.

Þessa sögu sagði Kjell okkur hlægjandi og trúði okkur svo fyrir, að hann hefði mælst með greindarvísitölu 127, sem er dágott.

Greind hefur löngum vakið áhuga fræðimanna. Gríski læknirinn, Galen (130-201), hélt því fram endur fyrir löngu, að Afríkumenn, blakkir á hörund, sýndu síðri greind en Evrópumenn. Á miðöldum tóku nokkrir persneskir og arabískir höfundar undir sjónarmið Galen eins og t.d. Al Jahiz (d. 868), sem sagði: „Vil teljum engan vafa leika á, að Zanjþjóðin [blökkumenn frá Austur-Afríku] vanti manna mest uppá greind og skarpskyggni, og sé síst í færum til að bera skynbragð á afleiðingar athafna sinna.“

En með bók Francis Galton, „Erfðasnillingnum“ (The Hereditary Genius) frá 1869, hefst kerfisbundin skoðun á sambandi kynþáttar og greindar. Francis reyndi að gera sér grein fyrir hlutfalli afreksmanna meðal þjóða. Hann komst að þeirri niðurstöðu, að Grikkir hafi á blómskeiði sígildrar, grískrar menningar, verið greindastir manna á jarðríki, og Kínverjar í svipuðum flokki. Skota á láglendi taldi Francis heldur greindari en Englendinga. Afríkumenn, sunnan Sahara eyðimerkurinnar, taldi hann, ásamt frumbyggjum Ástralíu, búa yfir minnstri greind.

Aðferð Francis varð innblástur bandaríska stjórnmálafræðingnum, Charles Alan Murray (f. 1943), sem skrifaði bókina: „Afrek mannanna: Leitin að yfirburðum í listum og vísindum á árabilinu 800 f. Kr. til 1950“ (Human Accomplishment: The Pursuit of Excellence in the Arts and Sciences, 800 B.C. to 1950). Bókin kom út árið 2003. (Charles skrifaði líka „Bjölludreifinguna“ (The Bell Curve), ásamt bandaríska sálfræðingnum Richard Julius Herrnstein (1930-1994), sem kom út árið, sem hann lést.)

Charles skoðaði 4.139 manns, sem gert höfðu blómagarð mannkyns frægan. Hann samdi stigatöflu á grunni þeirra heimilda, sem fyrir lágu. Með skírskotun til hennar benti höfundur m.a. á þá staðreynd, að afreksmenn, þ.á.m. Nóbelsverðlaunahafar, hefðu að langmestu leyti verið evrópskir karlar í tengslum við úrvalsstofnanir æðri menntunar. Hann segir: „Stjórnvöld, sem tryggja í raun frelsi til athafna efnilegra fræðimanna og listamanna, stuðla þannig að framrás afrekaflaumsins.“

Þessar konur hlutu hæst stig á afrekaskrá Charles: japanski rithöfundurinn, Murasaki Shikibu (973-1014/1025), enski rithöfundurinn, Adeline Virginia (Stephen) Woolf (1882-1941) og pólsk-franski eðlisfræðingurinn, Maria Salomea Sklodowska/Marie Curie (1867-1934).

Kjarnaboðskapur Charles er sá, að sannfæring fólks um tilgang lífsins, ásamt trú á hugsjónir fegurðar, sannleika og góðmennsku, séu aflvakar afreka í mannlífinu.

Greind er margs konar og mæld á margan hátt. Íslenska samheitaorðabókin segir samheiti vera; „gáfur, skilning, skynsemi, vit, vistmuni.“ Hæfileikum og skynbragði mætti augljóslega bæta þar við og fleiri orð lýsa greind eins og: brjóstvit, hyggindi, speki, spekt, skerpa, minni og viska.

Oft er svo tekið til orða á íslensku; að kunna skil á, vera gæddur skynsemi, leggja skilning í og sýna dómgreind. Greind er trúlega best skilgreind sem hæfni til úrlausnar flókinna verkefna.

Stundum er talað um almennan þátt greindar (general factor), sem fyrst var skilgreindur af enska sálfræðingnum, Charles Edward Spearman (1863-1945). Bandaríski sálfræðingurinn, Arthur Robert Jensen (1923-2012), skilgreindi hugtakið frekar og tengdi við hugtakanám (conceptual learning) eða annars stigs nám (Level II). Fyrra stigið eða stig I, kallaði hann tenginám (associative learning).

Svipuð hugtök koma fyrir hjá rússneska sálfræðingnum, Lev Vygotsky (1896-1934), og svissneska sálfræðingum, Jean William Ritz Piaget (1896-1980), sem kom við sögu greindarprófa, eins og síðar mun verða vikið að.

Sá fyrrnefndi talaði um vísindaleg hugtök og hugsun (rökfærslu og sértækni (abstraction)). Sá síðarnefndi kenndi hugsun og nám á þessu stigi við sértækni (abstraction). Um væri að ræða eins konar „frelsun“ hugsunarinnar frá hinum áþreifanlega veruleika, þ.e. til sértækrar (abstract) hugsunar, kerfibundinnar eftirgrennslanar, athugunar og ígrundunar, um eigin hugsanir og annarra. Hugsunin á þessu stigi yrði þjálli, málið fjölskrúðugra og rökfimin meiri.

Bandaríski sálfræðingurinn, Raymond Cattell (1905-1998) vildi skipta greind í tvö meginsvið, þ.e. annars vegar eðlisgreind (fluid intelligence), þ.e. hugtakaskilning og rökhyggju, og hins vegar reynslugreind (crystallied intelligence), þ.e. hæfileikann til að nýta sér áunna þekkingu, nýta sér reynslusjóðinn.

Það hefur staðið mikill styrr um greindarhugtakið, svo heiftúðugur reyndar, að Bandaríska sálfræðingafélagið heyktist á að veita hinum aldna vísindahöfðingja, Raymond, verðskulduð heiðursverðlaun fyrir rannsóknir hans á greindinni.

Árið 1975 gaf sænski heimspekingurinn, Carl G. Liungman, út bókina: „Goðsögnina um greindina. Bók um greind, arf og umhverfi“ (Myten om intelligensen. En bok om intelligens, arv og miljö). Þar gerði hann m.a. létt grín að greindarprófum.

Augljóst þótti og þykir enn, að greind manna sé óhjákvæmilega háð skilgreiningu, menningu, menntun og jafnvel kyni. Meira um það síðar. Nýrra rit er „Bjölludreifingin: Greind og stéttaskipting í lífi bandarísku þjóðarinnar“ (The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life), eftir fyrrgreindan, Charles A. Murray, og landa hans, sálfræðinginn, Richard Herrnstein. Bókin kom út árið 1994.